1 huis, 5 families, 100 jaarDuitse geschiedenis

1 zomerhuis, 5 families, 100 jaar Duitse geschiedenis.

Zomerhuis familie Alexander 1928 foto Lotte Jacobi

Je verwacht een Alexanderhaus in het centrum van Berlijn, vlak bij de Fernsehturm en daar staat inderdaad een modern in de DDR tijd geconstrueerd gebouw met die naam. Maar Alexanderhaus gaat ook over een groep enthousiaste mensen die zich sterk maken om een zomerhuis aan een meer te behouden en een nieuwe functie te geven.

Op www.alexanderhaus.org is een 45 min.durende prachtige documentaire te zien van de RundfunkBerlinBrandenburg (RBB) van dec.2017. Ga dat bekijken en je zult nog meer begrijpen van dit bescheiden zomerhuis met een unieke geschiedenis.

Het gaat om het plaatsje Groß Glienicke aan de gelijknamige See precies op de westelijke grens van de stad Berlijn en het land Brandenburg. Daar werd aan de oever van het meer in 1927 een huis gebouwd. Het werd door een joodse chirurg, Alfred Alexander, gebouwd als verblijf voor weekends, feestdagen en vakanties. In de jaren dertig, toen de nazi's aan de macht kwamen en het joden steeds moeilijker gemaakt werd, is een aantal leden van de familie één voor éen uitgeweken naar Engeland. Het zomerhuis werd vervolgens verhuurd aan de succesvolle muziekuitgever Will Meisel, die het huis mocht kopen, terwijl de grond werd ge-ariseerd, d.w.z. Rijksbezit werd. Op het eind van de Tweede Wereldoorlog liet Meisel er zijn compagnon Hanns Hartmann in wonen. Die wilde ver van het door bombardementen geteisterde Berlijn wonen en vond het veiliger zijn joodse vrouw verborgen te houden.

Dwars door de tuin, aan de oever van het meer werd al in de jaren vijftig een versperring en 13 augustus 1961 de Berlijnse muur geplaatst. Later kwamen er twee gezinnen te wonen die het houten gebouw uitbreidden en aanpasten.   Toen de Muur viel maakte bewoner Bernd Kühne met Kerstmis 1989 een doorbraak naar de oever. Nog weer later gebruikten krakers en drugsgebruikers het als een plek om te feesten en te barbecuen. Het eens zo fraaie houten zomerhuis raakte vervuild en in verval.

In 2013 besloot men in Potsdam de bouwval, die volkomen overwoekerd was te gaan slopen en het gehele kavel te bestemmen voor de bouw van zes vrijstaande woningen. Het zou mooi aansluiten op het wijkje dat vanaf 2000 aan het eind van het voormalige vliegveld Gatow werd gebouwd. Hier bevindt men zich in de Speckgürtel van Berlijn, waar men graag wil wonen.

Toen kwam de Engelsman Thomas Harding, nazaat van Alfred Alexander. Hij bezocht de plek van zijn voorouders, mensen uit het dorp vroegen hem of hij niet een claim had laten gelden: voormalig joods bezit, 'geariseerd' , toen in Oost-Duitse handen, dan kunnen ex-eigenaars zich melden om het terug te krijgen.

Aanvankelijk leek de claim kansloos. Echter Thomas Harding zocht en kreeg contact met ex-bewoners of de nazaten van hen, verdiepte zich in de geschiedenis van het huis en je kunt zeggen dat heel de Duitse geschiedenis op deze ene 'hotspot' is samen te vatten. Hij heeft het prachtig beschreven in The House by the Lake,  dat ook in het Duits en het Nederlands is vertaald. 'Het huis aan het meer' heb ik met aandacht gelezen en meteen kwam het plan in mij op om deze plek te bezoeken. Michel Krielaars, redacteur van NRC Handelsblad, schreef er 19-01-2018 een lovende recensie over.

Thomas Harding kwam in contact met de Groß Glienicker Kreis, een vereniging die zich inzet voor behoud van cultureel en historisch erfgoed van het dorp. Sonja Richter had al eens uitgezocht welke (joodse) families er ooit in het dorp hadden gewoond. De Kreis  heeft er een boekje over gepubliceerd. Vrijwel geen familieleden konden nog worden opgespoord. Thomas Harding was een van de weinige uitzonderingen. Geluk bij hun ongeluk was dat de Alexanders één voor één naar Engeland waren uitgeweken en daarbij veel documentatie, foto's, bouwtekeningen, contracten en brieven mee konden nemen.

Voor het dorp was dit een grote kans. Als aangetoond kon worden hoe groot het historisch belang van het huis was kon dat voor autoriteiten een reden zijn om het huis te behouden. En wat zou kunnen helpen: een grote Frühlingsputz te houden met familieleden van Harding én mensen uit het dorp om de plek enigszins toonbaar te maken en in ieder geval maatregelen te nemen om ver verval te voorkomen. 

Mensen uit Groß Glienicke waren enthousiast en gemotiveerd en ook een groot deel van de Hardings van heinde en verre hielpen in het voorjaar van 2014 om huis en terrein op te knappen. In het zelfde jaar werd het huis op de monumentenlijst van het Land Brandenburg. Daarna is elk voorjaar een schoonmaakactie en klussendag gehouden.

De renovatie is nu in gang gezet. Er is grondig onderzoek gedaan en alles wat oorspronkelijk is en te behouden is wordt gerestaureerd. Dat gebeurt op een professionele manier. Er zijn ook fondsen van het land Brandenburg, de stad Berlijn en andere organisaties gekregen. Maar eerlijk gezegd, op de foto's is  te zien dat er nog veel moet gebeuren.16 mei 2018 is er weer een 'klusdag', waarbij bewoners uit het dorp, vrijwilligers en familieleden weer aan de slag gaan.

Dieter Dargies, voorzitter van de Kreis, laat me de plek zien met een uitzicht op het meer dat nog steeds prachtig is. Een restaurator uit Potsdam laat zien hoe ze stukje voor stukje het oorspronkelijke plafond in de woonkamer blootlegt. Heel voorzichtig verwijdert ze lijmresten waarmee styropor (piepschuim) plafondplaten in DDR tijd zijn vastgeplakt. Ze heeft een provisorisch kacheltje aanstaan want buiten is het ijzig koud. Het oorspronkelijke huisnummer is weer geplaatst én een bordje dat de felbegeerde monumentenstatus aangeeft.

We zien nog stukken behang, oranje, typisch DDR design. Ook delen van kranten uit de jaren 20, waar ooit het eerste behang overheen was geplakt. Resten van het 'terras' dat Alfred Alexander eigenhandig in een onregelmatig patroon heeft gelegd.  Totaal door mieren weggevreten delen van vloerbalken en - planken die inmiddels vervangen zijn.Zelfs de 'stal' een vervallen stenen gebouwtje wordt in stand gehouden, omdat daar geiten en zelfs een (onrein) varken werden gehouden. In de nalatenschap is een filmpje gevonden waarbij de kinderen Alexander met geitjes spelen.

Met het land Brandenburg is afgesproken de rest van het kavel te bestemmen voor de bouw van een 'centrum voor verzoening'. Het wordt een vormingscentrum waar groepen, scholen, teams e.d. een werkweek, studiedag of themaweekend kunnen houden. De bekende architect Chipperfield heeft een eerste ontwerp gemaakt. Helaas hebben omwonenden bezwaar gemaakt tegen de bouw van dit ontwerp, omdat zij de overlast vrezen van groepen die er zullen verblijven. 60 slaapplaatsen is ook wel erg veel. De autoriteiten in Potsdam hebben nu een compromis gevonden: Niet midden op het kavel, maar vooraan, bij de weg mogen maximaal 24 slaapplaatsen in kleinere nieuwbouw komen. De heer Dargies is er blij mee, want nu blijft een groot deel van het kavel vrij. Net als vroeger zullen er kersen- en andere fruitbomen komen te staan.     

Dieter Dargies laat mij nog delen van de Berlijnse muur zien, vlak bij het Alexanderhaus.  Maar liefst vier generaties zijn hier nog te zien. Er was genoeg ruimte om steeds weer een nieuwere meer efficiënte muur te bouwen. De eerste is snel en ruw gemetseld in de nacht van 12 op 13 augustus 1961, onder andere met Platten van grintbeton, die toen in de woningbouw werden gebruikt. De tweede bestond uit een hoog hekwerk met  versterkt gaas.  De derde bestond uit hoge betonplaten, die we ook kennen uit het stadsgebied van Berlijn, aan de bovenkant afgewerkt met grote ronde pijpen, waar je echt niet overheen kon klimmen. De vierde was net zo, maar dan nog hoger. In de loop der tijd werden steeds meer gebouwen afgebroken en wonen in de Sperrzone was voorbestemd voor partijgetrouwe DDR-burgers en dan nog moest voor elk bezoek van buiten - zelfs als kinderen kwamen spelen - van te voren toestemming aangevraagd worden. De wachttorens, prikkeldraadversperringen en het elektronische hek zijn niet meer te zien. 

Bij de rondleiding toont hij ook de plek waar ooit het kasteel stond, deel van het landgoed van Otto von Wollank.Als landheer liet hij ook een bewaarschool bouwen, voor die tijd (rond 1880) zeer vooruitstrevend. Vrouwen die werkten op het landgoed konden overdag vlakbij hun kleintjes laten verzorgen en hen tussendoor even opzoeken.  

De families Fuhrmann en Kühnert wonen nog steeds vlakbij, Dieter wijst de gerenoveerde huizen aan. Er is eigenlijk nog veel meer te vertellen over deze boeiende plek. En je moet het weten, want aan het nu nog onaanzienlijke houten gebouwtje dat ooit een zomerhuis aan het meer was is het nog niet af te zien. Over een jaar of over twee jaar wil ik er zeker nog een keer naar terug.   

In het boekje Jüdische Familien in Gross Glienicke' schreef Dieter Dargies zelf een bijdrage over  Rudoph Leszynski, ook weer een fascinerende geschiedenis over een Berlijnse rabbijn, die tevens een verzekeringsfirma leidde.  Bovendien had hij grote belangstelling  voor de islam en de Koran en kende hij Arabisch (en natuurlijk Hebreeuws). Toen in 1933 de maatregel werd verordonneerd dat joodse kinderen op aparte scholen moesten, was voor hem en zijn gezin meteen de maat vol. Hij volgde zijn Zionistische ideaal en besloot naar Palestina te emigreren, wat veel geld en moeite kostte:de Britten hadden het mandaat en werkten op alle mogelijke manieren joodse immigratie tegen. Leszynski werd in Palestina, later Israël de grondlegger van een grote verzekeringsmaatschappij. IJverde bovendien actief voor de herleving van het Hebreeuws (Ivriet) als omgangtaal onder joden in Palestina en Israël.

Zie ook op deze site 'Alexanderhaus foto's'!

Meer over  het Alexanderhaus is te zien op www.alexanderhaus.org

Ook de film van RBB over 'Das Haus am Glienicker See' (45 min, dec.2017)

september 2018

9 september 2018- Monumentendag - was een dag met twee gezichten. De achterdeuren naar de veranda zijn gereconstrueerd. Weer een stap verder met de restauratie. Maar het was ook een droevige dag. De tragische dood van architect Andreas Potthoff die vanaf het begin af aan was betrokken bij de plannen tot restauratie werd herdacht. Hij kwam om bij een bootongeluk, 1 juli 2018. (foto Alexanderhaus.org)

Wat is het mooi geworden!

Staand voor de veranda, versierd met herstelde houten pilaren, blauw-witte luiken.

Opnieuw bezocht: Alexanderhaus

Met de U7 naar Spandau en van daar met Bus 135 rij ik naar Gross Glienicke, net buiten de stad Berlijn, net binnen het grondgebied van het land Brandenburg. Ik stap een halte eerder uit, zodat ik zo’n  twee kilometer kan lopen langs de Radweg Berliner Mauer. In fris winterweer (december 2019) met een stralende zon zie ik tussen de kale bomen door de Gross Glienicker See al schitteren. Ik kom langs een aantal gebouwen van het vroegere landgoed van Otto von Wollank, de resten van een kasteel, een poort en tenslotte bij  Am Park 2, waar de joodse chirurg Alfred Alexander een smaakvol houten zomerhuis liet bouwen, met uitzicht op het water.

Dan sta ik voor een hermetisch afgesloten terrein en kan ik door het bouwhek een laag zwart geschilderd gebouwtje met blauwwitte luiken  zien. Dat is het Alexanderhaus! Ik wil erbij, negeer de verboden toegang bordjes en worstel mij door struikgewas naar de andere kant. Ik kom hier met goede bedoelingen, voor de foto’s, voor een vervolg van het verhaal.

Hier zijn in anderhalf jaar tijd grote vorderingen gemaakt. Stralend blauw en wit zijn de luiken geschilderd, de houten buitenmuren zwart. De veranda is gereconstrueerd met fraai versierde wit met blauwe pilaren, ook van hout. De oude stenen fundering is aangevuld met nieuwe steen. In een hoekje van het terrein vind ik later een grote kist met daarin de flatstones, waarmee de chirurg in 1928 persoonlijk een terras heeft gelegd. Dat moet nog gebeuren en ook de ‘tuin’ met een nog woest begroeid grasveld moet nog wat worden. Met een prachtig uitzicht nu op de See.

Binnen is een tentoonstelling ingericht. Ik herken het fragment oranje behang uit de DDR tijd, de met Hollands blauwe tegeltjes versierde schoorsteen. De simpele geschilderde decoratie op de houten plafonds en wanden zijn weer te zien. Een piano, een platenspeler staan er weer. Teksten en nog een aantal originele objecten van de verschillende bewoners vertellen het verhaal.

Het is prachtig en gewetensvol gerestaureerd, klaar om (kleine) groepen te ontvangen voor een rondleiding of een workshop. Immers, deze plek zal gebruikt worden om te herdenken, maar ook voor bijeenkomsten die te maken hebben met verzoening, bijeenbrengen van mensen uit verschillende culturen. In  juni 2020 werd het huis officieel en feestelijk geopend en bijeenkomsten hebben ook al plaatsgevonden.  Ik hoop de plek nog eens te bezoeken in 2021 en zie op de website www.alexanderhaus.org  dat  op zondag- en woensdagmiddag een rondleiding wordt gegeven aan belangstellenden die zich aanmelden.

Bewerkt april 2021

Kees IJsvogel 12.05.2019 08:31

Boeiende geschiedenis. God is getrouw.